Wereld Feesten Almanak

Sint Nicolaas leefde in de vierde eeuw en was bisschop van Myra in Klein-Azië (Turkije). Al twee eeuwen later was de verering in Klein-Azië en Rusland opmerkelijk groot. Men vereerde hem om zijn goedheid en vrijgevigheid. De verering in het westen is van latere datum. Ze is te danken aan het feit dat Italiaanse zeelieden in 1087 zijn stoffelijk overschot vanuit Myra overbrachten naar het Zuid-Italiaanse stadje Bari. Zij deden dit om het te redden uit de handen van de Saracenen. Vanuit Italië kwam de verering naar Noord-Europa. Sint Nicolaas is de beschermheilige geworden van schippers en kinderen.

Rond de heilige Nicolaas in Nederland hebben zich veel plaatselijke legenden gevormd. Aan de vooravond van zijn feest is in veel gezinnen 'pakjesavond': men geeft elkaar geschenken. Deze gaan vergezeld van gedichten, waarin bepaalde eigenschappen of gebeurtenissen uit het afgelopen jaar aangehaald worden. In gezinnen met jonge kinderen of kleinkinderen bestaat nog wel het gebruik dat een familielid of een vriend voor Sint Nicolaas speelt en iets zegt over de goede en minder goede dingen die de kinderen gedaan hebben. Uit een grote zak verdeelt hij cadeautjes en snoep. Vroeger kregen de kinderen ook een tikje met een roe. Het was oorspronkelijk een gebaar van zegening: de roe beloofde, als de levende tak, bij aanraking vruchtbaarheid.

Tegenwoordig lijkt het feest van Sint Nicolaas vaak nog slechts een commerciële bedoening. Het gaat enkel nog maar om de cadeautjes en het snoep en volstrekt niet meer om de herinnering aan een goedgeefse heilige. De oorsprong van Zwarte Piet is niet zo duidelijk: is hij de overwonnen duivel? Een moorse slaaf? Of is hij niets anders dan het symbool van het kwade, de tegenpool van Sint, die het goede vertegenwoordigt? Piet luistert immers stiekem aan de schoorsteen en onthoudt alle slechte dingen van de mensen om ze vervolgens aan Sint mee te delen, opdat deze het goede kan belonen en het kwade kan bestraffen.

Sint Nicolaas is ongetwijfeld de meest populaire heilige der Christenheid. De Griekse bisschop van een kleine stad in Lijcië (Klein-Azië) wordt vereerd zowel in het Orthodoxe Oosten, waar hij thuis hoort, als in het Katholieke en Protestantse Westen. In de Protestantse landen is Sint Nicolaas zowat de enige heilige, wiens naam voortleeft, zij het alleen bij de kinderen én zoals in Nederland met een lichte verbastering van zijn naam. Doch wellicht nergens in de wereld is de verering van Sint Nicolaas zó groot als in Rusland, waar hij door het volk Nikóla en soms Mikóla genoemd wordt.

De Russische Nikóla verschilt zowel wat zijn uiterlijk als wat zijn wezen betreft in sterke mate van de Sint Nicolaas, die hier te lande bekend is. Nikóla is géén bisschop in vol ornaat, met een mijter op zijn hoofd en een kromstaf in zijn hand, gezeten op een schimmel, gevolgd door zijn zwarte knecht Pieter. Nikóla rijdt niet over daken - een beeld, dat Russische kinderen zeer onwaarschijnlijk zou voorkomen - om door de schoorsteen geschenken te werpen. Neen, Nikóla is een oude man, gekleed als een gewone Russische boer, die door het onmetelijke Rusland zwerft. Met een rugzak over zijn schouders en een stevige stok in zijn hand, zoals het een echte zwerver of landloper betaamt, trekt hij door het land; hij overnacht bij arme mensen; hij brengt hulp, waar zijn hulp nodig is, maar hij doet het onopvallend. Hij is door en door menselijk, een vriendelijke oude man, die het leven met al zijn moeilijkheden en lasten goed kent, die ook de zwakheden der mensen kent en van de mens geen onmogelijke dingen verlangt.

Wanneer u in nood verkeert, wendt u gerust tot Nikóla! Dat doet de Rus dan ook. Hij zet zijn innig geliefde heilige de zaak in eenvoudige en onopgesmukte woorden uiteen, hij spreekt hem aan op dezelfde wijze als hij een vertrouwde vriend zou aanspreken, aan wie je alles openhartig vertellen kunt, zonder enige opsmuk. Trouwens, Nikóla weet toch alles; door de dingen mooier te willen voorstellen dan zij in werkelijkheid zijn zoudt ge u alleen maar belachelijk maken.

De Russen noemen hem 'Nikola de Barmhartige'. Nikola zwerft soms samen met Sint Elias, de profeet van het Oude Testament. Elias is streng (hij wordt dan ook Elias de Gestrenge genoemd), onvermurwbaar, veeleisend. Hij verlangt van de mensen, dat zij' zich stipt aan alle voorschriften) van de Kerk houden. Bij de minste overtreding is hij klaar om te straffen. Dan zendt hij onweer, slagregen, hagel en storm over de akkers der arme zondaars, vernietigt hij de oogst. Nikola de Barmhartige weet echter nu en dan Elias de Gestrenge bijtijds tot bedaren te brengen, het onheil af te wenden, de berouwvolle zondaars te beschermen. Nikola weet, hoe hij zijn gestrenge vriend, Elias, zacht kan stemmen. Kan Nikola zijn doel niet op deze wijze bereiken, dan gebruikt hij een enkele keer een slimmigheid: hij is immers door en door menselijk.

Een enkele keer zwerft Nikola door het land met Christus samen. Er bestaan in hun naiveteit en eenvoud ontroerende volksverhalen over die tochten en de gesprekken, die Nikola en Christus voeren.

Voor Nikola zijn alle mensen gelijk. Hij is bereid iedereen te helpen, ook de heiden of de Mohammedaan. Hij komt voor de troon van God op voor alle landen, alle volken. Het meest is hij echter, volgens de Russische volksopvatting, op Rusland gesteld. Nikola voelt zich zelf een echte Rus en daarbij een Rus uit het volk. Nu en dan gebeurt het, dat zelfs Nikola verbolgen raakt over de zondigheid van het Russische volk, maar wanneer de overige heiligen hem dan voorstellen, Rusland zwaar te straffen, dan overwint bij hem de liefde tot die zondige mensen zijn ontevredenheid en hij belet de bestraffing van de schuldigen. Nikola is nu eenmaal de Barmhartige.

De verering van Nikola is in Rusland zó groot, dat hij soms zelfs de plaats van God kan innemen. Toen tijdens de Revolutie de atheïstische propagandisten overal verklaarden, dat er geen God bestaat, kregen zij soms van eenvoudige van geest ten antwoord: "En zelfs als dat waar zou zijn, wat dan nog? Er is toch nog steeds Nikola!"

De Russen hebben met hun geloof en onbeperkt vertrouwen in Nikola ook hun Mohammedaanse buren aangestoken. Het gebeurt dan ook vaak, dat de Tataren de hulp van Nikola inroepen, kaarsen voor zijn beeld plaatsen

Overal in de wereld bestaan veel legenden over Sint Nicolaas, doch hun aantal is nergens zo groot als in Rusland, waar, volgens het spreekwoord, elke boerenvrouw een eigen legende over Nikola vertellen kan. Nikola is bovendien een integrerend bestanddeel van de Russische folklore geworden. Rusland is wellicht het enige land, waar een cyclus van sprookjes bestaat, die om Nikola heen gegroepeerd zijn. Vóór de Revolutie vormden verhalen over Nikola een der belangrijkste onderdelen van de literatuur voor het volk.

De volksliteratuur over Nikola was gedeeltelijk zuiver Russisch, gedeeltelijk echter van Byzantijnse origine. De Byzantijnse verhalen over Nikola zijn in Rusland of rechtstreeks uit Griekenland gekomen of via de Slavische Balkanlanden. De meeste Byzantijnse verhalen en legenden zijn in de loop der eeuwen volkomen gerussificeerd; er zijn echter ook verhalen, wier Byzantijnse origine nog duidelijk herkenbaar is. Doch ook in de laatste is het Russische element zeer sterk.

Er is in geheel Rusland nauwelijks een tweede persoon te vinden, die de Russische volksverhalen, legenden, sagen, overleveringen, spreekwoorden, enz. zo door en door kent als Rémizov. Niemand kent ook zo goed de eigenaardige taal, waarin die volksverhalen gegoten zijn. In een vertaling gaat de eigenaardige geur van die taal verloren, maar wij hebben getracht zo veel mogelijk er van te behouden. De algemene geest dier legenden en verhalen is ook in een vertaling goed aan te voelen.Remizov heeft zich veel met de verhalen over Sint Nicolaas bezig gehouden. U vindt de resultaten van dat werk in zijn boeken: 'Drie Sikkels' (twee delen), 'Zwenigorod', 'Het Beeld van Nicolaas de Wonderdoener' e.a. Naast de zuiver Russische volksverhalen heeft hij ook de Byzantijnse legenden bewerkt, waarbij hij ze meestal in onze tijd plaatst, zonder tegelijkertijd de band met Middeleeuws Byzantium te verbreken, waardoor een verhaaltrant ontstaat, die nu en dan bizar aandoet, maar die de geest van die volksverhalen goed weergeeft.


Dit artikel is in zijn geheel overgenomen uit het boek "Nikola de Barmhartige" van A. Rezimov: Russische Nicolaaslegenden. Uitgeverij Vrij Geestesleven, Zeist, 1986. ISBN: 90-6038-237-4