Stenka Razin stamde uit een gegoede kozakkenfamilie. In zijn jeugd maakte hij mee dat er veel lijfeigenen uit Rusland en Polen naar de Oekraïne vluchtten in de hoop op een beter bestaan.

Als jongeman toonde hij reeds zijn opmerkelijke organisatietalent. De nieuw aangekomen slaven en avonturiers bundelde hij tot een geducht leger waarmee hij vanuit de bovenloop van de Don strooptochten ondernam naar Russische en Perzische nederzettingen.

Bij al zijn tochten boekte hij succes. Hij nam de vesting Yalk in en viel de steden Bakoe, Rasjiaan en Derbent aan, die in Perzië rondom de Kaspische Zee zijn gelegen. De sjah van Perzië stuurde een vloot uit om de beruchte rover onschadelijk te maken, maar zijn vloot werd door Stenka Razin totaal vernietigd.

Tot die tijd had Razin in eigen land nog betrekkelijk weinig schade aangericht. Naarmate zijn leger groeide, werd zijn overmoed echter groter. Hij ontzag zich niet om de versterkte steden aan de benedenloop van de Wolga aan te vallen en ook Tsaritsyn en Astrakan te veroveren.

Zijn leger was inmiddels tot 7000 man uitgegroeid. Het bestond uit ruwe en roekeloze kerels die niet veel te verliezen hadden. Wanneer het op vechten aankwam, waren zij getraind en gedisciplineerd; na een overwinning gaven zij zich echter over aan de meest wilde orgieën. Zij gooiden dan alle remmen los en werden bandeloos en wreed. Vooral adellijke personen en officieren uit het leger van de tsaar moesten het ontgelden. Het plaatselijk bestuur liet Razin vervangen door een eigen kozakkengouvernement. En dit bestuur kende geen genade met de tegenstanders van hun regime.

Stenka Razin was niet alleen een geducht legeraanvoerder, hij was ook een meeslepend redenaar die de boeren en de lagere klassen van de bevolking wist over te halen zich aan zijn zijde te scharen en de strijd aan te binden tegen de adel. Op de samenkomsten van het volk liet Razin eerst iemand anders het woord voeren om pas daarna zelf te spreken. Ach, wat een stumpers waren zij, wanneer men hen vergeleek met de hetman zelf! Hij wist de menigte te overtuigen en mee te slepen met zijn gebaren, zijn mimiek en zijn innemend uiterlijk. Een enthousiaste ovatie viel hem dan ook ten deel, zodra hij zijn rede beëindigde. Daarna zetten zijn kozakken het lied in: "Een nieuwe toekomst daagt voor ons!" dat door de menigte werd meegezongen.

Razins leger groeide met de dag en telde meer dan 20 000 man, toen hij Saratov en Simbirsk veroverde. Zijn macht breidde zich uit over het hele gebied van de Wolga, de Don en de Donetz, een zijrivier van de Don. Het succes was tot nog toe altijd met hem geweest, maar nu begonnen zijn kansen te keren. Tsaar Alexis kon onmogelijk lijdelijk toezien dat Razins macht steeds groter werd. Hij stuurde een leger naar Simbirsk om de stad te bevrijden. Dit leger stond onder aanvoering van prins Joeri Baryatinski en was op West-Europese wijze getraind en uitgerust. Het leger van Stenka Razin was dan ook niet opgewassen tegen zo'n vijand en moest het onderspit delven.

De oude kozak werd gevangen genomen en in de gevangenis van Simbirsk opgesloten in afwachting van zijn vonnis. De rechters waren het er lange tijd niet over eens of hij tot de strop dan wel tot het rad zou worden veroordeeld. Intussen had het tsaristische leger de stad verlaten en kregen de gevluchte kozakken de gelegenheid zich te hergroeperen en hun leger met nieuwe kozakken te versterken.

De dag waarop Stenka Razin zou worden terechtgesteld, naderde. De galg stond op het marktplein gereed en het volk stroomde van alle kanten toe om niets van het schouwspel te missen. Iedereen wilde de beste plaats, zodat de soldaten veel moeite hadden de menigte in bedwang te houden. Half verblind door het felle zonlicht dat hij zovele dagen had moeten missen, kwam de hetman naar buiten. Kalm en waardig liep hij achter de soldaten, de rechters, de beul en de beulsknechten, die zijn escorte vormden. Terwijl hij het schavot besteeg, bereikten het geschreeuw en het gejoel van de menigte een hoogtepunt.

De beul reikte de veroordeelde, zoals de gewoonte was, de genadebeker en merkte op: "Drink deze beker maar uit, want je hebt nog een heel lange reis voor de boeg!" Stenka Razin sloeg het aanbod af en zei: "Ik ben bereid om te sterven en ik wil geen enkele gunst." Toen hij de ladder die naar de galg voerde, moest opgaan, verduisterde de zon en werd het plotseling donker. Op dat moment hoorde men in de verte paardengetrappel en het zingen van een grote menigte mannen. Het gezang zwol steeds meer aan en men kon ook de woorden onderscheiden van het gevreesde kozakkenlied:

Stenka Razin, onze leider,
onze steun en toeverlaat!
Gij zijt onze grote held,
die ons steeds weer vóórgaat.
Ieder die ons durft weerstaan,
zal het slecht vergaan!
Wij wijken voor geen macht of geweld,
wij sparen geen enkele vijand,
de doden worden door ons niet geteld!

Het gezang overstemde elk ander geluid, ook de kerkklokken die begonnen te luiden. Honderden ruiters stormden met getrokken sabels en geheven lansen het plein op en omsingelden het schavot, waarbij de soldaten en rechters zonder pardon werden neergesabeld. De beul werd gegrepen en meteen opgeknoopt. Het volk dat eerst in panische angst met stomheid was geslagen, begon te gillen en stoof uiteen. Iedereen trachtte een veilig heenkomen te zoeken en zich voor de aanstormende kozakken te verbergen.

Maar even plotseling als de bende was verschenen, was zij weer verdwenen. Het plein stroomde leeg en alleen de doden en gewonden bleven achter. Het doel van de overval was bereikt: Stenka Razin reed weer aan het hoofd van zijn mannen en wees hun aan welke richting zij zouden gaan. Het lot was hem wederom gunstig gezind en opnieuw maakte hij met zijn strooptochten het zuiden van het land onveilig.

Doch na korte tijd werd hij opnieuw gevangen genomen en naar Moskou overgebracht. De rechters wilden weten waar hij zijn schatten verborgen hield. Om hem tot een bekentenis te dwingen werd hij langdurig gefolterd. Er werd verteld dat de schatten die de hetman verzameld had, in een grot lagen in de nabijheid van Tsaritsyn; anderen vertelden dat zij zich in een spelonk in de buurt van Slotoje bevonden, en weer anderen dat zij in een verlaten oord in het Overalgebergte lagen opgeslagen.

Niemand echter kon de juiste plaats aanwijzen, want alleen Razin kende die. Hij doorstond de vreselijkste folteringen zonder er een woord over los te laten. Op het laatst gaven de rechters hun pogingen op en veroordeelden hem om te worden gevierendeeld op het Rode Plein, ten aanschouwen van het hele volk. Het was een treurig einde voor een held die zoveel overwinningen had behaald. Anderzijds had hij ook veel ellende en leed veroorzaakt.