In het wijde polderland ligt de kleine Hollandse stad, waar, boven de oude gevels en het groen der lindebomen de oude zadeldaktoren rijst naar het wit en blauw van de zomerhemel. En langs haar heen schuift zich het water van de IJssel voort, een kalme vliet tussen groene weiden.

Het leven in deze stad gaat zijn gang even gelijkmatig en ongestoord, als het komen en gaan van de witte raadhuisooievaar in het voor- en in het najaar, maar de vreemdeling die op een zomeravond door de stille straten gaat en langs de lommerkoele grachten, denkt zich terug in vervlogen tijden toen in deze kleine stad wonderlijke en merkwaardige gebeurtenissen hebben plaatsgegrepen.

In het midden van het plaatsje, aan de markt, staat een onaanzienlijk gebouwtje, dat tot voor korte tijd als pakhuis dienst deed en dat nu in zeer vervallen staat verkeert; het is de in 1595 herbouwde stadswaag, waarin vanaf 1547 tot 1729, en naar sommigen menen nog in 1754, vele personen, mannen en vrouwen, die van toverij werden beschuldigd, zijn gewogen en die, wilden zij niet als heksenmeesters en heksen worden gebrandmerkt, een lijfsgewicht moesten hebben, 'wel accorderende met de Natuurlijke proportiën des Lichaams'.

Een gewichtig hulpmiddel, dat de inquisitoren ten dienste stond was het ordalium of godsoordeel, een uit het heidendom afkomstig bewijs voor misdaad of onschuld.

Men onderscheidde: het ketelvang, de koudwater- of drijfproef, de giftige drank, het lot, de weegproef en meende dat God nooit zou toestaan dat een persoon ten onrechte zou worden veroordeeld.

In de Nederlanden heeft vooral de weegproef een veelvuldige toepassing gevonden. Haar betekenis ontleende zij aan het feit dat men aannam dat het gewicht van tovenaars en heksen aan grote schommelingen onderhevig was en dat een zeer aanzienlijke daling daarvan niet denkbeeldig voorkwam. Het spreekt wel vanzelf dat degenen die belast waren met deze wegerij wel eens knoeiden met het gewicht, hetzij daartoe aangezet of omgekocht, hetzij uit persoonlijke haat, hetzij om in het bezit te komen van de verbeurdverklaarde goederen van de eventueel veroordeelde persoon. Er zijn twee overleveringen die een verklaring kunnen geven voor de instelling van de heksenwaag. De eerste is deze: keizer Karel V maakte eens een reis door Holland en kwam op een gegeven moment in het dorp Polsbroek, dicht bij Oudewater gelegen. Juist op die tijd wilde men iemand wegens toverij verbranden, daar die aldaar gewogen en te licht bevonden was. Om zijne majesteit vanaf het begin mee te laten genieten deed men het proces over. De keizer merkte toen dat er bedrog gepleegd was, en dat de pastoor samen met de schout een spelletje speelde.

'Te weten, in dezer voegen, dat wanneer der yemandt van den schout in de schael wierd gebracht om gewegen te worden, dat de pastoor dan quam, om quansuys te zien of alles ter goeder trouwe geschiede, en alsdan de schael ofte een touw zoo quam te vatten, datter een pennetjen voor den evennaer schoot, waer door de schael belet wierdt over te gaen.'

Het kan dat de pastoor wat heetgebakerd en onverstandig was, en buiten zijn weten door de schout werd misbruikt. Het kan ook, dat hij zijn deel van de verbeurd verklaarde goederen kreeg. Men zegt dat de keizer een devies had, dat hij liever in het open veld tegenover een zwaar gewapend leger wilde staan, dan tegenover een gekapte monnik. In ieder geval ordonneerde hij dat een beklaagde voortaan niet meer in Polsbroek, maar binnen Oudewater gewogen zou moeten worden, aangezien men daar het Troyse gewicht gebruikte.

De tweede overlevering is deze: de keizer kwam eens te Oudewater en vernam dat men daar nog nooit iemand wegens toverij had verbrand of op een andere wijze om het leven had gebracht. Hij greep toen de gelegenheid aan om de stad het privilege van een heksenwaag te schenken. Het is niet meer mogelijk dit te achterhalen, want alle privileges en geschriften van de stad Oudewater zijn, evenals de hele stad, in het jaar 1575, toen de stad door de Spanjaarden werd ingenomen, verbrand. En zo zijn, naar de wil van Karel, langs de smalle Hollandse wegen: de beide dijken van Montfoort, de weg langs de Lange Linschoten, langs de rivier vanaf Gouda en het pad van Woerden, de lamentabele heksenstoeten getrokken, komende uit verafgelegen landen, na maandenlange vermoeiende reis: landsknechten en magistraten in wier midden de beklagenswaardige wezens van toverij verdacht! Het moet een opschudding hebben gegeven als voor de poorten de signalen weerklonken, als dit vreemde reisgezelschap door de straten trok. En dan de dag, dat de heks werd gewogen. Hoe zullen uit de nabuurschappen de buitenlieden, uit de steden Gouda, Schoonhoven, Montfoort en Woerden, de burgers zijn samengestroomd om van dit merkwaardig gebeuren getuigen te zijn!

Het stedelijk archief van Oudewater bewaart een zeer onvolledige lijst van de namen der gewogenen, deels uit de onmiddellijke omgeving: Langerak, Vianen, Montfoort, Bergambacht, enz; deels uit verdere streken als Keulen, Munster, Paderborn en andere.

Enige karakteristieken volgen hier:

• Leente Willems, Huysvrouw van Jan Aertsz, woonende in de Lange Linschoten onder de Parochie van Oudewater, gewogen Ao. 1647.
• Maasje Feassen, Huysvrouw van Jan Aertsz, geboren in 't Wael, omtrent een half uur van de Vaart, over Vianen, gewogen den 17 September Ao. 1710.
• Klaas Ariensz. van den Dool, gebooren te Noordelois, en Neelte Ariensz. Kersbergen, geboortich van Lakerveld, Man en Vrouw, woonachtig op den Dool onder Meerkerk, gewogen den 21 Juny Ao. 1729.

Ten bewijze hoe officieel een dergelijk onderzoek werd behandeld, volgt hier een 'Extract, uyt de Registers van de Judiciële en Dagelijksche Akten der Stede Oudewater':

Wy Burgemeesteren, Schepenen en Raden der Stede Oudewater in Hollant doen kond en certificeeren mits dezen ter requisitie (ten verzoeke) van Geertruyd Hendriks van Beek, weduwe van Christoffel Clads, woonende te Utregt op 't Zant, oud, zoo zy zeyde, omtrent twee en seventig jaren, lang van persoon, mager van wesen, hoog blaauw van oogen en grys van haar, dat op huyden [heden] voor ons gecompaereert [verschenen] zyn de heren (....), Schepenen dezer Stede, mitsgaders Cornelis van Eynthoven (...) beëdigde Waagmeester van deze voorsz: Stede Waag, by ons ten deese geauthoriseerd, (...) nadat by Jacomyntje Aerts Dekker (...) Stads Vroetvrouw alhier publiekelijk was verklaart, dat de meergemelde Geertruyd van Beek blootshoofts, schoenen ende kousen uytgetoogen, alleen met haar hemdt over haar bloote lichaam, bedekt met een Faly of sluyer, en genige gewigten of swaarte by haar hadde, met de ordinaris balance in de Waagh alhier gewoogen heeft een 100 ende 2 ponden..." 23 maart 1711

De tekst van het bovenstaande certificaat geeft veel informatie over wat er tijdens zo'n weegproef gebeurde. Allereerst waren er officiële overheidsdienaren bij aanwezig, namelijk twee schepenen uit het gemeentebestuur. Er was een getuige, de stadsvroedvrouw Jacomijntje Dekker, die verklaarde wat ze had gezien: Dat de lange, magere Geertruyd van Beek in haar hemd, bedekt met een sluier en zonder kousen en schoenen, op de weegschaal was gestapt en dat de wijzer 51 kilo had aangegeven. Er staat ook uitdrukkelijk in het certificaat dat de oude vrouw zelf had gevraagd om gewogen te worden. Dat is kenmerkend voor alle weegproeven in Oudewater. Hiermee nam het gemeentebestuur eigenlijk afstand van een twijfelachtig fenomeen: het beschuldigen en veroordelen van heksen. In de noordelijke Nederlanden was dit in de 18de eeuw al niet meer gebruikelijk.

Zo is het gebouwtje een monument van grote betekenis in de cultuurgeschiedenis van Noordwest-Europa, omdat van daar uit een einde werd gemaakt aan de gruwel der walmende brandstapels, waarvan de verschrikkelijke stank trok over de van mensenmenigten dicht bezette pleinen en door de nauwe straten, en sloppen van de oude middeleeuwse steden.